UCZYMY SIĘ: Jak przestrzeń klasy wpływa na zachowania uczniów i uczennic?

Klasa jest przestrzenią publiczną. Z pewnością zachodzą w niej ważne procesy rozwojowe, np. społeczne, poznawcze, także emocjonalne. Jednakże po wejściu do klasy uczniowie zatracają swoją indywidualność, stają się, poprzez traktowanie określoną grupą. W życiu człowieka, w trakcie  jego rozwoju, obok przestrzeni publicznych potrzebne są przestrzenie prywatne i intymne. Na ile szkoła uwzględnia te potrzeby?

Wśród uczniów i uczennic gimnazjum przeprowadzono – pod kierunkiem prof. A Nalaskowskiego – sondaż mający na celu poznanie postrzegania szkoły jako akceptowalnej przez uczniów przestrzeni. Zapytano uczniów o to, gdzie najchętniej w szkole przebywają.  Ich odpowiedzi wyglądały następująco: WC – 9%, szatnia – 16%, korytarze – 28%, boisko – 3%, zakamarki – 34%, klasa – 9%. Równolegle zapytano rodziców, gdzie – ich zdaniem – uczniowie i uczennice czują się najlepiej. Odpowiedzi rodziców: na boisku – 14%, w stołówce – 16%, w klasie – 63 %.

Tak niski status klasy wydaje się zrozumiały: jest to bowiem miejsce, gdzie trzeba zachowywać się zgodnie z określonymi regułami, jest miejscem władzy nauczyciela, z małą przestrzenią dla prywatności uczniów. Stąd wybieranie zakamarków jako miejsca będące poza stałą kontrolą nauczycieli) i korytarzy, gdzie uczeń może czuć się bezpiecznie. Uczniowie, w przeciwieństwie do rodziców wybierali miejsca, gdzie nie ma nauczycieli i lekcji.

Pytano też uczniów, rodziców i nauczycieli o obszar, który jest – według nich – dla uczniów „ucieczkowy „w trudnych momentach w szkole. Na pytanie: Dokąd idzie uczeń, gdy jest mu źle? uzyskano następujące wyniki:

Przestrzeń, w której spędzamy dużo czasu ma ogromny wpływ na nasze zachowania, zachęca lub zniechęca do wszelkiej aktywności, kształtuje naszą osobowość. Przestrzeń szkolna, poprzez warunki, urządzenie, formułę architektoniczną ma ogromny wpływ na kształt i efekty edukacji. Szczególnie ważne jest zadbanie o harmonię pomiędzy przestrzenią publiczną a prywatną i intymną, tak niezwykle potrzebnych nie tylko uczniom ale także nauczycielom. Dlatego też należy szukać takich rozwiązań w szkole, które będą służyć efektywnej edukacji. Zagadnienie organizacji przestrzeni jest zagadnieniem równie ważnym jak szukanie metod uczenia, zakresu treści czy systemów oceniania. Próby zmiany układu ławek w klasie nie są łatwe, ponieważ dominuje stereotyp polegający na przeświadczeniu, że tradycyjny układ konfrontujący nauczyciela z uczniami jest optymalny i niezastąpiony.

Ale świat pozaszkolny się zmienił, także przestrzenie społecznego funkcjonowania. Relacje społeczne i poszerzająca się wiedza o procesie uczenia się, także bardzo się wzbogaciła.

Sposoby organizacji przestrzeni – doświadczenia własne programu „Nauczycielka I klasa” i inne źródła

Klasa poprzez taki czy inny sposób urządzenia przez dzieci ma wpływ na przebieg i efektywność procesu edukacji. Gdy jednak porównamy izby lekcyjne – te sprzed 400 lat z obecnymi – to ciągle znajdujemy niezmienny układ ławek i katedrę nauczyciela, centralny punkt klasy w postaci tablicy, grzecznie siedzących uczniów, itp. Tymczasem organizacja przestrzeni szkoły powinna odpowiadać potrzebom dzieci w zależności od fazy rozwoju, danego okresu życia.

Dzieci z okresu wczesnoszkolnego dobrze czują się w scenografii domowego pokoju, przedszkola. Stąd dobrze im robią „elementy domowe” jak na przykład kanapa, stojąca lampa, jakieś półki. Dzieci zaczynają mieć większą chęć zdobywania wiedzy, a to wymaga na przykład większego dostępu do różnorodnych materiałów, zarówno konkretnych jak i teoretycznych. Ponadto, dzieci w tym wieku mają większą potrzebę społecznego funkcjonowania, współpracy z rówieśnikami.. To zaś najlepiej odbywa się we właściwie umeblowanych pomieszczeniu. W celu pełniejszego zaangażowania się dziecka w edukację, polubienia przez niego szkoły warto dla dzieci przewidzieć różne kąciki do czytania, rozmyślania; nawet z kanapą. Warto w tym miejscu przywołać poglądy Marii Montessori, która uważała,  że pomieszczenie gdzie odbywają się zajęcia, powinny być urządzone dla dzieci, bez katedry, biurka dla nauczyciela. Dzieci powinny mieć, możliwość swobodnego przemieszczania się po klasie a swoje rzeczy trzymać na otwartych półkach i w pudełkach. Z tym, że dzieci mają odpowiadać za utrzymanie porządku w swoich rzeczach, nawet sprzątać.

Uczniowie powinni mieć też możliwość kształtowania wystroju klasy i w ten sposób wyrażać własną ekspresję i poczucie estetyki. Wpływ uczniów na kształtowanie „swojej” przestrzeni spowoduje w nich poczucie wpływu na życie klasy, ale także sprawi,  że poczują się jak u siebie.  Takie włączenie dzieci do urządzania klasy mogłoby polegać na projektowaniu klasy przez zespoły uczniowskie (jako metoda projektu) albo  poprzez rozmowę wychowawcy z uczniami o wyglądzie i urządzeniu klasy lub poprzez plastyczne wizualizowanie swojej klasy.  Włączanie dzieci do urządzania klasy można na przykład poprzez wyznaczenie jednej ze ścian do zagospodarowania  przez uczniów.

W praktyce stosowane są 4 podstawowe sposoby układu ławek i sadzanie uczniów:

Rzędy – jest odpowiedni, gdy uwaga uczniów ma być nakierowana na słuchanie, odbiór nauczyciela. Sprzyja także indywidualnej pracy uczniów. Analiza zapisów magnetycznych oraz badań prowadzonych w klasie wykazała, że strefa aktywności uczniów lokuje się w strefie obejmującej  stoliki z pierwszego rzędu i trzy w głąb środkowego rzędu. Np. 64% pytań nauczyciele kierowali do uczniów z tych stolików. Badania wykazały także, że przyczyną aktywności jest nie tyle potrzeba zajęcia tych miejsc, co sam fakt znalezienia się w tej sferze aktywności. Nauczyciel głównie  z tymi uczniami nawiązuje kontakt, komunikuje się, co zwiększa ich uczestnictwo. Nauczyciel często też umieszczają w tej strefie faworyzowane dzieci, a niektóre „skazuje” na pobyt w strefach mniej aktywnych, co miało odbicie w ich uczeniu się.  Zbadano również, że różnica czasu wypowiedzi dzieci z różnych stref wynosiła nawet 300%.

Podkowa – ławki są ustawione w literę U, a nauczyciel usytuowany jest z przodu. Układ ten pozwala mu utrzymywać dobry kontakt z uczniami, monitorować ich indywidualną pracę; zmusza też uczniów do zwiększonego uczestnictwa w zajęciach i większej uważności.

Układ segmentowy – polega na usadzeniu dzieci  wokół stolików, tworząc w ten sposób  ośrodki pracy zespołowej ale także indywidualnej. Zwiększa to liczbę uczniów zaangażowanych w zadania edukacyjne ale też ich  integruje. Układ segmentowy wymaga od nauczyciela od częstego opuszczania centralnego miejsca klasy (przy tablicy czy za biurkiem) na rzecz aktywnego towarzyszenia uczniom w pracy poszczególnych „stolików”.

Koło, krąg – posadzenie uczniów na krzesłach w kręgu, bez ławek, stwarza dobre warunki do dobrej komunikacji w trakcie dyskusji i jej dynamiki, ośmiela (zobowiązuje) do udziału w niej. Układ ten pozwala lepiej obserwować uczniów oraz rozbić wszelkie układy.

Które z tych rozwiązań można wprowadzić w twojej klasie?

Opracował: Bogdan Jankowski

Źródło: A. Nalaskowski, Przestrzenie i miejsca szkoły, Wyd. Impuls, Kraków 2002; A. Bańka, Architektura psychologicznej przestrzeni życia. Behawioralne podstawy projektowania, Poznań 1999; Kristina Skjold Wennerstrom, Mari Broderman Smeds, Pedagogika Montessori w przedszkolu i szkole, Wyd. Impuls, Kraków 2007