Jak pracować z uczniem z cukrzycą?

Cukrzyca jest schorzeniem, które coraz częściej dotyczy dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Najczęściej jest to cukrzyca typu 1., dawniej nazywana cukrzycą młodzieńczą, która wymaga podawania insuliny poprzez jest wstrzyknięcie za pomocą pena lub pompy insulinowej (tzw. cukrzyca  insulinozależna). Nadwaga i otyłość, brak ruchu sprawia, że u dzieci pojawia się również cukrzyca typu 2., która wcześniej była przypadłością głównie ludzi starszych. Niniejszy materiał dotyczy przede wszystkim postępowania z dzieckiem chorym na cukrzycę typu 1.

Szybka diagnoza i właściwe leczenie pozwalają chorującemu dziecku na długie i aktywne życie, które nie będzie różnić się znacząco od codzienności jego zdrowych rówieśników. Nowoczesne leki pozwalają na znaczną swobodę funkcjonowania, a osoba chora, przy zachowaniu pewnych elementarnych zasad, może cieszyć się ruchem, uczyć się i rozwijać na równi z innymi.

Na prawidłową terapię cukrzycy składają się cztery podstawowe elementy: insulinoterapia,  prawidłowa dieta,odpowiednia dawka ruchu i systematyczna kontrola glikemii. Aby terapia przyniosła oczekiwane rezultaty, oprócz chorego dziecka, powinno być w nią zaangażowane jego najbliższe otoczenie. Odpowiedzialność spoczywa przede wszystkim na rodzicach i lekarzach prowadzących. Jednak bardzo ważna jest również świadomość, zrozumienie i wsparcie nauczycieli, a także kolegów i koleżanek.

Dziecko spędza w szkole większą część dnia, dlatego niezwykle istotnym jest, żeby nauczyciele, a przede wszystkim nauczyciele WF, wiedzieli o problemach zdrowotnych ucznia lub uczennicy i potrafili zapewnić dziecku odpowiednią opiekę, a w razie konieczności udzielić niezbędnej pomocy.

Rodzice i nauczyciele dziecka chorego na cukrzycę

Problem w Polsce jest brak unormowań prawnych regulujących sytuację dziecka z cukrzycą w szkole. W ustawach dotyczących edukacji znajdują się zapisy dotyczące konieczności zapewnienia wszystkim (w tym ludziom chorym) równego dostępu do edukacji, brak natomiast szczegółowych uregulowań dotyczących np. podawania insuliny i pomiaru glikemii oraz tego, jak postępować w przypadku ostrej hipoglikemii (niedocukrzenia). Zatem  konieczne jest, aby rodzice porozumieli się z dyrekcją szkoły i  nauczycielami co do sposobu postępowania. Porozumienie warto sporządzić w formie pisemnej.

W porozumieniu z dyrekcją i nauczycielami powinny znaleźć się następujące informacje i wskazówki dla nauczycieli:

• Dziecko cierpi na cukrzycę typu 1.
• Jak prawidłowo posługiwać się glukometrem?
• Kiedy i w jakich dawkach dziecko powinno przyjmować insulinę, szczególnie przy okazji spożywania posiłków i napojów?
• Co zrobić w przypadku wystąpienia hipoglikemii (niedocukrzenia)?
• Jakie środki ostrożności powinien zachować nauczyciel WF przed, w trakcie i po zakończeniu wysiłku fizycznego przez dziecko chore na cukrzycę?

Do zadań nauczyciela WF należy:

1. Dopilnowanie, aby poziom cukru (glukozy) u dziecka był systematycznie mierzony przy pomocy glukometru (aparat do mierzenia poziomu cukru z kropli krwi uzyskanej po nakłuciu palca):

• przed posiłkiem, 2 godziny po posiłku; przed rozpoczęciem zajęć WF i po aktywności fizycznej, a w przypadku długotrwałego i/lub intensywnego wysiłku również w trakcie zajęć);
• zawsze wtedy, gdy dziecko czuje się niepewnie – jest rozkojarzone, nie może się skoncentrować, ma trudności z formułowaniem myśli; jest poddenerwowane, a nawet agresywne; pojawia się uczucie głodu, nadmierne pocenia się, drżenie rąk. To mogą być symptomy niedocukrzenia, czyli hipoglikemii.

2. Sprawdzić poziom glikemii – powinna utrzymywać się na poziomie 70-130 mg%. Można wyróżnić trzy rodzaje glikemii:

• Hipoglikemia (niedocukrzenie) – zbyt niskie stężenie glukozy we krwi poniżej 70 mg%, objawiające się bladością, wilczym głodem, potliwością, stanami lękowymi, drżeniem rąk, osłabionymi mięśniami nóg, trudnością z komunikacją lub agresją. Nauczyciel powinien podać dziecku słodki sok, napój lub rozpuszczony w wodzie cukier (ok. 4 łyżeczki). Jeśli dziecko nie zdąży wypić napoju na czas, może stracić przytomność. Hipoglikemia jest nagłym stanem zagrożenia życia.
• Normoglikemia – stężenie glukozy jest w normie
• Hiperglikemia – stężenie glukozy we krwi jest zbyt wysokie, co oznacza, że jego wartość przekracza 200 mg/dl – wówczas dziecko nie powinno uczestniczyć w zajęciach WF.

3. Sprawdzić, czy dziecko ma przy sobie coś do zjedzenia – drugie śniadanie, czy dodatkowe posiłki na zajęcia WF oraz w razie pojawienia się hipoglikemii.  
4. Podczas aktywności fizycznej należy przeanalizować wysiłek ucznia pod względem czasu trwania i intensywności. Nauczyciel WF powinien mieć informację od rodziców, co i ile uczeń powinien zjeść (ilość węglowodanów prostych i złożonych pod postacią posiłków, ewentualnie słodkich napojów) przy danym poziomie glukozy i intensywności ćwiczeń przed, w trakcie lub po aktywności fizycznej.
5. Dopilnować pomiaru cukru po wysiłku.
6. Omówić działania w przypadku konieczności podania glukagonu. Zastrzyk z glukagonu podaje się wówczas, gdy chory stracił przytomność z powodu ciężkiej hipoglikemii. W razie utraty przytomności ten zastrzyk ratuje życie.  
7. Jeśli dziecko posługuje się pompą insulinową, nauczyciel powinien przypomnieć mu o korekcji dawki, zgodnie ze wskazówkami rodziców (w przypadku aktywności fizycznej dawka powinna być zmniejszona).
8. Po lekcji WF-u należy również sprawdzić poziom glikemii. Jeśli jest zbyt niska, dziecko powinno coś zjeść (np. kanapkę lub pastylkę glukozy).
9. Nauczyciel powinien dysponować np. kostkami cukru i wodą do ich popicia/rozpuszczenia.
10. Bliska współpraca rodziców, lekarza prowadzącego z dyrekcją szkoły i nauczycielami umożliwia zaplanowanie i przeprowadzenie profesjonalnych szkoleń, które pomogą zniwelować stres związany współpracą z uczeniem z cukrzycą.
11. Zwolenia uczniów z cukrzycą z lekcji WF powinno być rzadkością. Np. w sytuacji obecności powikłań naczyniowych uczeń może być zwolniony z lekcji WF lub może uzyskać czasowe zwolnienie w okresie słabej kontroli i niewyrównania cukrzycy (pozwala to na ochronę dziecka przed zakażeniami). Rodzice i nauczyciele powinni pamiętać, że wysiłek fizyczny jest wskazany w cukrzycy – pozwala na regulowanie poziomu glikemii. Ruch jest ważnym elementem dobrej terapii cukrzycowej! Wysiłek fizyczny obniża poziom cukru i może doprowadzić do niebezpiecznego niedocukrzenia, czego świadomość musi mieć nauczyciel WF.

Niezwykle istotnym zadaniem nauczyciela jest pilna obserwacja poziomu sprawności fizycznej uczniów, w tym ucznia z cukrzycą. Może się zdarzyć tak, że chory uczeń lub uczennica wykazuje się nieco niższą sprawnością niż inni. Pojawia się niebezpieczeństwo, że z tego powodu dziecko może być narażone na drwiny ze strony rówieśników. W takich sytuacjach nauczyciel powinien dostosować ćwiczenia do indywidualnych możliwości uczniów i, jeśli to możliwe, rezygnować ze współzawodnictwa na rzecz gier i zabaw integrujących grupę, i rozwijających u dzieci umiejętność współpracy. Takie postępowanie zapobiegnie wykluczeniu ucznia i podniesie jego motywację do uczestnictwa w zajęciach. Warto pamiętać, że ważniejsze od wyników jest  budowanie w chorym dziecku pozytywnego nastawienia i pozwolenie na czerpanie jak największej radości z ruchu.

Autorami tekstu są:

Krzysztof Mika – dziennikarz, żeglarz, zajmuje się propagowaniem nowoczesnego leczenia cukrzycy poprzez aktywność i oddziaływanie psychologiczne w kierunku skutecznej zmiany postaw osób chorych. Od 20 lat choruje na cukrzycę typu 2

Edyta Wojtczak – pielęgniarka diabetologiczna, edukator zdrowotny, autorka publikacji w zakresie codziennego życia z cukrzycą, koordynator Szkoły Edukacji Diabetologicznej Novo Nordisk SEDNO dla pielęgniarek i położnych. Od 26 lat choruje na cukrzycę typu 1.

Więcej informacji dotyczących pracy w szkole z dziećmi chorującymi na cukrzycę typu 1. znajdziecie w załączonej broszurze przygotowanej przez Polską Fundację Edukacji w Diabetologii sfinansowanej dzięki dotacji Fundacji MEDTRONIC.

Fot. Corali Cros_Flickr_(CC BY 2.0)