Depresja i stany lękowe to najczęstsze zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży w Polsce i na świecie*.

Biorąc pod uwagę wzrost liczby przypadków depresji i prób samobójczych w tej grupie wiekowej w Polsce, bardzo ważne jest, aby jak najwięcej osób przebywających na co dzień z młodymi ludźmi miało podstawową wiedzę na temat tej choroby, by w porę wychwycić jej objawy i odpowiednio zareagować.

Z okazji Światowego Dnia Depresji Fundacja Szkoła z Klasą przygotowała 8 wskazówek na temat tego, jak rozpoznawać objawy depresji w środowisku szkolnym i jak sobie radzić w takiej sytuacji.

Tekst powstał w ramach projektu Krople Uważności, realizowanego przez Fundację Szkoła z Klasą, we współpracy z Fundacją Edumind Uważność w Edukacji w ramach programu AstraZeneca Young Health Programme. Jego celem jest edukacja nauczycieli w zakresie mindfulness w szkole i wspieranie ich w wykorzystywaniu praktyki uważności w codziennej pracy z dziećmi.

Stan zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży

Stan zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży od lat stanowi jeden z najpoważniejszych, nierozwiązanych problemów polskiej ochrony zdrowia. Nieleczone choroby psychiczne, takie jak depresja mogą mieć tragiczne następstwa. Według danych policji, w ciągu ostatnich pięciu lat o 9% wzrosła liczba osób do 18 r. ż., które popełniły samobójstwo, a liczba prób samobójczych wzrosła aż o 51% **. Jedną z bezpośrednich przyczyn tej trudnej sytuacji była pandemia, która pociągnęła za sobą konieczność nauki zdalnej i długotrwałej izolacji. W konsekwencji wiele rodzin borykających się z zaburzeniami psychicznymi u dzieci zostało pozostawionych samym sobie, ze względu na ograniczony dostęp do psychiatrów i psychologów dziecięcych oraz przepełnione oddziały szpitali psychiatrycznych.

Problemem, który dodatkowo negatywnie wpływa na stan zdrowia psychicznego młodych ludzi jest niska świadomość chorób psychicznych. Młodzi ludzie w dalszym ciągu spotykają się z niezrozumieniem i stygmatyzacją w swoim środowisku, co pogarsza ich stan zdrowia. Niestety brak wiedzy dotyczy nie tylko rówieśników, ale także często nauczycieli.

Rola nauczycieli w rozpoznawaniu wczesnych objawów zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, jest niezwykle istotna, gdyż regularnie przebywają oni z młodymi ludźmi i mają możliwość obserwowania ich w środowisku szkolnym, w kontaktach z rówieśnikami. Niestety, nauczyciele, którzy nie zostali wcześniej uwrażliwieni na pewne symptomy, mogą łatwo pomylić objawy depresji z tzw. buntem młodzieńczym związanym z kryzysem adolescencji. Łatwo możemy więc stracić szansę na wychwycenie niepokojących zachowań na wczesnym etapie i wdrożenie odpowiedniej interwencji, zatem niezwykle ważne jest, aby wspierać nauczycieli w tym zadaniu.

dr n. med. Aleksandra Lewandowska, konsultantka krajowa w dziedzinie psychiatrii dzieci i młodzieży, która objęła patronatem projekt Krople Uważności

Celem projektu Krople Uważności jest edukacja nauczycieli na temat stosowania uważności w codziennej pracy z młodymi ludźmi i płynących z tego korzyści. Organizatorzy wierzą, że praktyki uważności pomagają nauczycielom ograniczać sytuacje stresogenne występujące na co dzień w klasie, a także przekształcać sytuacje konfrontacyjne pomiędzy osobą nauczającą a uczniami we współpracę i otwartość. To ważny krok do tworzenia silnych relacji oraz bezpiecznej przestrzeni, w której uczniowie mają optymalne warunki do nauki. Nauczyciel może efektywniej śledzić postępy indywidualnych osób, jak również wychwytywać niepokojące sygnały.

DEPRESJA – JAKIE ZACHOWANIA POWINNY ZWRÓCIĆ UWAGĘ NAUCZYCIELA

na podst. opracowania dr Magdaleny Śniegulskiej „Depresja i zaburzenia nastroju” ***

ZMIANY W DOTYCHCZASOWYM ZACHOWANIU – mogą dotyczyć różnych sfer życia, med.:

  • nawyków żywieniowych – uczeń/uczennica zaczyna się objadać lub unikać jedzenia,
  • brak dbałości o wygląd – uczeń/uczennica cały czas chodzi w tych samych ubraniach, nie myje się, nie używa dezodorantu, nie dba o to, że nieładnie pachnie,
  • wycofanie społeczne – uczeń/uczennica zaczyna unikać kontaktu z innymi, znika na przerwach, zamyka się w toalecie, niechętnie odpowiada na pytania.

WYRAŻANIE EMOCJI – u młodych ludzi depresja może przybierać różne oblicza i w obszarze emocjonalnym manifestować się w zróżnicowany sposób:

  • smutek, niechęć, brak energii życiowej, które przekładają się na kłopoty w mobilizacji do obowiązków szkolnych, opuszczanie lekcji, spóźnienia, senność lub nieobecność mentalną podczas zajęć,
  • pobudzenie psychoruchowe, rozdrażnienie, niepokój – wbrew stereotypowemu wyobrażeniu, osoba w depresji w okresie dojrzewania może być pobudzona, nerwowa, a nawet przejawiać zachowania agresywne, buntownicze,
  • labilność emocjonalna – zmieniające się, skrajne stany emocjonalne.

ZACHOWANIA RYZYKOWNE – uczeń/uczennica zaczyna eksperymentować z substancjami psychoaktywnymi, nawiązuje ryzykowne relacje z nieznajomymi.

ZABURZONE FUNKCJE POZNAWCZE: w umyśle osoby z depresją zmianie ulega postrzeganie siebie i świata, co pociąga za sobą szereg konsekwencji:

  • problemy z koncentracją podczas lekcji, odpływanie myślami, co wpływa na spadek efektywności pracy, liczne pomyłki, błędy,
  • kłopoty z pamięcią,
  • wrażenie przytłoczenia zadaniami i obowiązkami szkolnymi (niezależnie od ich faktycznego nasilenia),
  • pesymistyczne myśli i sposób wyrażania się, czarno-biały sposób postrzegania świata, generalizacje na swoją niekorzyść (med. „Jedynka z kartkówki – jestem beznadziejny!), umniejszanie pozytywów („dostałam piątkę tylko dlatego że zadania na kartkówce były proste”), pesymistyczne postrzeganie przyszłości („mam złe oceny – nie ma dla mnie przyszłości”),
  • rozpamiętywanie wydarzeń z przeszłości, poczucie winy.

PODEJRZEWASZ DEPRESJĘ U UCZNIA? CO MOŻESZ ZROBIĆ? ***

OBSERWUJ – NIE OCENIAJ

Obserwacja to podstawowe narzędzie, dzięki któremu nauczyciel może stwierdzić, że coś niepokojącego dzieje się z uczniem. Warto pamiętać, że obserwacja traktowana jako narzędzie badawcze posługuje się suchym, faktograficznym językiem. Można ją porównać do działania kamery, która utrwali, że komuś płyną łzy i zakrywa twarz dłońmi, jednak nie stwierdzi, że osoba jest smutna (a tym bardziej – z jakiego powodu). Obserwacja z wyłączeniem oceniania pozwala na odcięcie się od własnych sądów i emocji i skupieniu się na faktach związanych z sytuacją. Przedstawianie konkretnych faktów dot. zmian w zachowaniu ucznia (med. częściej jest nieprzygotowany, wydaje się ostatnio nieobecny, smutny, nie odpowiada sensownie na pytania) pozwala z kolei miarodajnie i wiarygodnie przedstawić sytuację innym osobom z otoczenia osoby (rodzice, grono pedagogiczne, psycholog).

SŁUCHAJ, AKCEPTUJ – NIE UDZIELAJ PORAD

W sytuacji szkolnej pomocna jest przede wszystkim gotowość osoby nauczającej do wysłuchania ucznia lub uczennicy. Młody człowiek z depresją potrzebuje nauczycielskiej uwagi i akceptacji. Dlatego w bezpośredniej rozmowie nie należy się skupiać na szukaniu gotowych rozwiązań czy przyczyn sytuacji, a bardziej koncentrować na słowach podopiecznego, który próbuje wyrazić swoje uczucia czy myśli. Pomocne będą także pytania „Jak się z tym czujesz?”, „Jak mogę Ci pomóc?”, „Czego teraz potrzebujesz?” Ważne też jest powstrzymywanie się od oceniania słów młodego człowieka, akceptowanie ich bez względu na treść – w ten sposób dajemy dziecku bezpieczną przestrzeń i budujemy zaufanie. Warto przy tym działać według zasady „najpierw leczenie, potem wychowanie”, która pomaga poradzić sobie z trudnymi zachowaniami osoby chorej na depresję.

REAGUJ, ALE NIE DZIAŁAJ W POJEDYNKĘ

Sytuacja, gdy w klasie pojawia się osoba w depresji (lub jej podejrzeniem), jest bardzo trudna i obciążająca dla nauczyciela. Dlatego istotne jest, aby nauczyciel pozostawał w relacji z dzieckiem, wykazując gotowość do niesienia pomocy, jednak nie działał samodzielnie. W idealnej sytuacji wszystkie środowiska, w których funkcjonuje osoba z zaburzeniami na­stroju, ściśle ze sobą współpracują. Rodzice informują szkołę o diagnozie, bieżącym stanie dziecka, zaleceniach terapeutycznych i lekarskich. Są w stałym kontakcie ze szkołą, zachęcają do rozmowy ze specjalistami i specjalistkami. Szkoła tworzy zespół wsparcia, w skład którego oprócz dyrekcji, wychowawcy, psycholożki lub pedago­ga szkolnego wchodzi przynajmniej jedna inna osoba prowadząca zajęcia w klasie, w której jest dziecko z trudnościami. Grono nauczycielskie obserwuje młodego człowieka i informuje pracujący z nim zespół o wszelkich zmianach i postępach. Wspólnie jest też opracowywany sposób komunikacji do rówieśników i sposób ich zaangażowania.

MYŚLI SAMOBÓJCZE: ZACHOWAJ SPOKÓJ i CZUJNOŚĆ, DZIAŁAJ

Jednym z objawów depresji są myśli samobójcze. W sytuacji, kiedy uczeń bądź uczennica zwierza się osobie nauczającej z takich myśli, ważna jest odpowiednia reakcja. Mimo niepokoju czy lęku, który odczuwamy, należy zachować spokój i determinację w szukaniu pomocy dla ucznia. Jeśli tylko to możliwe, powinno się dać dziecku przestrzeń do wypłakania, wyrażenia złości czy innych trudnych emocji. I bardzo ważne – w takich sytuacjach zawsze należy poinformować rodziców i zespół reagowania w szkole.

Depresja u dziecka jest niewątpliwie ogromnym wyzwaniem dla każdej osoby nauczającej, a szczególnie wychowawcy klasy, do której uczęszcza dziecko z problemami psychicznymi. To sytuacja, w której rodzą się różne uczucia: oprócz troski i współczucia dla dziecka, nauczycielowi często towarzyszą poczucie niesprawiedliwości, przytłoczenia sytuacją, frustracji. To całkowicie zrozumiałe. Dlatego konieczne jest działanie zespołowe. Rola nauczyciela czy wychowawcy powinna polegać przede wszystkim na pozostawaniu otwartym i empatycznym wobec osoby z problemami psychicznymi i systematyczne obserwowanie jej zachowania.  

Krople Uważności to inicjatywa realizowana przez Fundację Szkoła z Klasą we współpracy z Fundacją Edumind Uważność w Edukacji przy finansowym wsparciu AstraZeneca Young Health Programme. Jej celem jest wspieranie dobrostanu psychicznego społeczności szkolnych w Polsce. Nauczyciele biorący udział w 8-tygodniowych kursach praktyki mindfulness przenoszą zdobytą wiedzę do swoich środowisk szkolnych. Pomaga im to tworzyć trwalsze, oparte na szczerości relacje z podopiecznym, dbać o emocjonalną równowagę, a co za tym idzie – ograniczać sytuacje stresowe w klasie i łatwiej identyfikować niepokojące zachowania wśród uczniów.

Projekt trwa od czerwca 2022 roku. Do chwili obecnej w działania zostało zaangażowanych aż 230 nauczycieli, dzięki czemu objął on swoim zasięgiem blisko 6 tysięcy uczniów w polskich szkołach.

W ramach II edycji programu odbędzie się szkolenie dla Liderów i Liderek Uważności, w ramach którego osoby uczestniczące, doskonalić będą kompetencje trenerskie pracy z grupą, zdobędą podstawową wiedzę, umiejętności i narzędzia z zakresu tematyki wykorzystania elementów uważności (mindfulness) w szkole. Nowe kompetencje wykorzystywać będą w pracy z radami pedagogicznymi oraz samorządowcami i ich zadaniem będzie popularyzacja dbania o dobrostan w szkołach dzięki zastosowaniu programów uważności.

Projekt został objęty honorowym patronatem przez:

dr n. med. Aleksandrę Lewandowską, Konsultantkę Krajową w Dziedzinie Psychiatrii Dzieci i Młodzieży oraz Prezydenta m.st. Warszawy, Rafała Trzaskowskiego.

Więcej informacji: https://www.szkolazklasa.org.pl/obszary/krople-uwaznosci/

Fundacja Szkoła z Klasą

Fundacja Szkoła z Klasą jest organizacją pozarządową zajmującą się edukacją. Powstała w 2015 roku, bazując na doświadczeniach programu Szkoła z Klasą – jednej z największych i najbardziej rozpoznawalnych ogólnopolskich akcji społecznych, działającej od 2002 roku.

https://www.szkolazklasa.org.pl/o-fundacji

Fundacji EduMind

Fundacja Edumind Uważność w Edukacji zajmuje się wprowadzaniem zintegrowanych programów praktyki uważności w środowisku szkolnym jako metody redukowania stresu, budowania odporności psychicznej i regulowania emocji u dzieci oraz dorosłych.

https://www.fundacjaedumind.pl

Young Health Programme

Globalna inicjatywa AstraZeneca wspierająca cel zrównoważonego rozwoju. Projekt umożliwia prowadzenie działań prewencyjnych chorób cywilizacyjnych u dzieci i młodzieży. W Polsce YHP skupia na problemie zdrowia psychicznego.

Źródła:

* Jak podaje raport UNICEF (Keeley i in. 2021) na temat dobrostanu dzieci i młodzieży (stworzony na podstawie badań w 21 krajach na świecie), ponad 13% nastolatków w wieku 10–19 lat mierzy się ze zdiagnozowanymi zaburzeniami psychicznymi. To blisko 86 milionów młodych ludzi w wieku 15–19 lat i 80 milionów w wieku 10–14 lat na świecie. Spośród zgłaszanych dolegliwości lęk i depresja stanowią największy odsetek (blisko 40%) wszystkich diagnozowanych zaburzeń. Niezdiagnozowana na czas i nieleczona depresja ma szereg negatywnych skutków, a w skrajnych przypadkach może skończyć się nawet śmiercią.

** Dane Najwyższej Izby Kontroli https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/panel-ekspertow-o-opiece-psychiatrycznej-i-psychologicznej-dla-dzieci-i-mlodziezy.html

*** Materiał źródłowy autorst;wa dr Magdaleny Śniegulskiej powstał w ramach projektu Szkoła Dobrostanu prowadzonego przez Fundację Szkoła z Klasą https://www.szkolazklasa.org.pl/obszary/szkola-dobrostanu/