Edukacja zdalna (w dobie kryzysu) – podejście racjonalne

Mamy czas globalnej epidemii – największej od lat. Jeszcze nigdy szkoły nie stanęły przed tak wielkim wyzwaniem organizacyjnym, nie musiały przygotować się do zmiany sposobów nauczania w tak krótkim czasie. Od chwili, w której pojawiła się informacja o czasowym zawieszeniu zajęć w mediach społecznościowych rozgorzała zażarta dyskusja o tym, czym jest, a czym nie jest zdalna edukacja. Czy wysyłanie emailem materiałów jest edukacją zdalną? Czy potrzeba kontaktu z uczniem w formie wideokonferencji? Czy jest ona tożsama z e-learningiem? Jakich narzędzi używać? Moim zdaniem pytanie to zostało jednak źle postawione. Nie należy pytać, czym jest edukacja zdalna, ale jaka forma edukacji (nie tylko zdalnej) jest najbardziej skuteczna i możliwa do zorganizowania w tak krótkim czasie indywidualnie w każdej ze szkół. 

M.J. Kubiak (2000) definiuje nauczanie zdalne jako (…) metodę prowadzenia procesu dydaktycznego w warunkach, gdy nauczyciele i uczniowie (studenci) są od siebie oddaleni (czasami znacznie) i nie znajdują się w tym samym miejscu, stosując do przekazywania informacji – oprócz tradycyjnych sposobów komunikowania się – również współczesne, bardzo nowoczesne technologie telekomunikacyjne, przesyłając: głos, obraz wideo, komputerowe dane oraz materiały drukowane. Współczesne technologie umożliwiają również bezpośredni kontakt w czasie rzeczywistym pomiędzy nauczycielem a uczniem za pomocą audio- lub wideokonferencji, niezależnie od odległości, jaka ich dzieli” (s. 12).

W praktyce więc każda ze wspomnianych wcześniej form może stanowić edukację zdalną. NAIS (2020) w przewodniku dla szkół dotkniętych COVID-19 wyróżnia 3 możliwe jej formy:

1. Edukację online/zdalną/nauczanie na odległość, opartą na internecie i zasobach internetowych
2. Edukację zdalną nie opartą na internecie (np. korespondencyjną)
3. Mieszaną – połączenie edukacji online i off-line

W Australii (która ze względu na rozmiar i znaczne odległości pomiędzy uczniami od lat prowadzi edukację zdalną) funkcjonują zaś cztery modele edukacji zdalnej:

• model korespondencyjny (ang. correspondence model), oparty na materiałach drukowanych czy kserowanych;
• model multimodalny (ang. multi-modal model), oparty na materiałach audio, wideo oraz internecie;
• model telenauczania (ang. tele-learning model), oparty na dwustronnej interakcji pomiędzy nauczycielem i uczniem w formie  wideokonferencjach wspieranej dodatkowymi materiałami;
• model nauczania elastycznego (ang. flexible learning model), oparte na materiałach przygotowanych i zaplanowanych wcześniej, które uczeń realizuje w swoim własnym tempie (Korzan, 2003). 

Dalej można też podzielić edukację zdalną na:

• edukację synchroniczną – kiedy nauczyciel i uczeń przebywają w przestrzeni internetowej w tym samym czasie, np. podczas lekcji online na dowolnej platformie
• edukację asynchroniczną – kiedy nauczyciel i uczeń nie przebywają w przestrzeni internetowej w tym samym czasie, a uczeń w swoim własnym tempie i dowolnym czasie realizuje zadania zaprojektowane przez nauczyciela, np. wykonuje ćwiczenia na Quizlecie czy ogląda wykłady TED
• edukację mieszaną – kiedy materiał asynchroniczny przeplatany jest lekcjami w trybie synchronicznym (niekoniecznie w ciągu tej samej jednostki lekcyjnej)

Podobnie jak w przypadku codziennej edukacji bezpośredniej, również online pracować można na wiele sposobów. Dwa podstawowe modele to: 

• model behawiorystyczny – gdzie nauczyciel jako ekspert przekazuje wiedzę uczniom i sprawuje kontrolę nad tempem realizacji materiału. Większość komunikacji jest jednostronna, choć uczniowie mają możliwość zadawania pytań – przypomina on model tradycyjny (wykładowy) nauki szkolnej. Uczniowie mają niewielki wpływ na przebieg procesu uczenia się, są bierni w zdobywaniu wiedzy. Głównym źródłem wiedzy są tu zazwyczaj wykłady i podręcznik. Jednocześnie model ten wymaga mniej umiejętności uczenia się od ucznia. Jak wygląda ten model w praktyce? Np. nauczyciel spotyka się z uczniami na platformie Google Meet i prowadzi wykład (może być z prezentacją), podczas gdy uczniowie notują, bądź w modelu asynchronicznym – wysyła uczniom filmik (nagrany przez siebie lub znaleziony w zasobach internetu), który stanowi wyjaśnienie zagadnienia, jakie jest omawiane.
• model konstruktywistyczny – opiera się na założeniu, iż to uczący się (a więc uczeń) powinien mieć kontrolę nad procesem uczenia się i że uczenie się jest bardziej skuteczne (np. długotrwałe), gdy uczniowie odkrywają wiedzę samodzielnie, a nie biernie odbierają od otoczenia. Nauczyciel pełni zaś rolę moderatora procesu uczenia się, używa wielu różnych narzędzi i metod, ale pozwala także uczniowi na zadawanie pytań, podążanie za tymi pytaniami i samodzielne odkrywanie znaczeń, a więc na aktywną postawę w procesie uczenia się. Metoda ta wymaga jednak od ucznia większej samodzielności, umiejętności uczenia się oraz umiejętności i wiedzy, na której oprzeć może swoje poszukiwania. Jak wygląda ten model w praktyce? Nauczyciel zadaje pytania i projektuje zadania tak, aby uczniowie samodzielnie znaleźli na te pytania odpowiedzi, w międzyczasie wspiera uczniów w rozwiązywaniu problemów, daje informację zwrotną dotyczącą procesu i rozwoju umiejętności. Zadania, jakie projektuje opierają się na zasadach stopniowania trudności, stanowią kreatywne wyzwanie dla uczniów i pozwalają im przećwiczyć nabyte wcześniej umiejętności w praktyce. 

Brzmi znajomo? No pewnie! Od wielu lat mówi się przecież o zaletach modelu konstruktywistycznego w edukacji bezpośredniej – uczenia opartego na badaniu i dociekaniu, rozwiązywaniu problemów, samodzielnemu poszukiwaniu informacji i odpowiadaniu na pytania wiodące (Polak, 2018, Furgoł, 2012ab). Tak jak w edukacji bezpośredniej, tak i w zdalnej ma on swoje zastosowanie. Czy jednak zawsze jest on skuteczny i możliwy do zastosowania? Czy sprawdza się na każdej lekcji? 

Wracam więc do pytania, jakie zadałam na początku – jaka forma edukacji (nie tylko zdalnej) jest najbardziej skuteczna i możliwa do zorganizowania w tak krótkim czasie indywidualnie w każdej ze szkół? Odpowiedź brzmi – taka, która jest dostosowana do celów, jakie chcemy osiągnąć i narzędzi, jakimi dysponujemy oraz możliwości uczniów, z jakimi pracujemy. Nie ma tu jednej recepty – inne narzędzia i metody sprawdzą się w edukacji wczesnoszkolnej (należy tu między innymi pamiętać o ograniczeniu czasu ekranowego i ćwiczeniu motoryki), inne w ostatnich klasach liceum, które za chwilę zdawać mają maturę (tu pewnie możliwa jest również większa samodzielność), jeszcze inne sprawdzą się w pracy z uczniami z niepełnosprawnościami. Jedne sprawdzą się wtedy, kiedy pracujemy z uczniami, którzy posiadają dostęp do internetu, inne, kiedy pracujemy w społecznościach, gdzie na jeden komputer przypada 5-cioro dzieci. Być może nawet w jednej klasie nie będzie jednej metody, którą możemy wykorzystać. To od mądrości nauczyciela zależeć będzie jakie metody wybierze i w jaki sposób dostosuje je do swoich celów i potrzeb uczniów, pamiętając, że instrukcja powinna dawać szansę na realizację zadań wszystkim uczniom (na przykład dawać im wybór co do metody i formy pracy).  

I na koniec – każdy z nas chciałby pracować w idealnym środowisku, gdzie każdy ma dostęp do odpowiednich narzędzi i komfort pracy z nimi. Sytuacja, która nas zaskoczyła jest jednak wyjątkowa, nie mamy nad nią kontroli – nie będzie jednak trwać wiecznie. Dlatego życzę Wam mądrości w dobieraniu narzędzi i metod pracy zdalnej. Nie gońcie za ideałem – pracujcie z tymi narzędziami, z którymi czujecie się komfortowo – a jeśli czujecie się na siłach nabywać nowe umiejętności – uczcie się razem z Waszymi uczniami!

Autorka: dr Barbara Ostrowska – psycholog, trener, nauczyciel Międzynarodowych Szkół Paderewski w Lublinie i Pamoja Education (online), członek grupy Superbelfrzy RP. Prowadzi szkolenia dla nauczycieli i koordynuje projekty europejskie w swojej szkolenia. EduInspirator 2019, finalistka konkursu Nauczyciel Roku 2018, Microsoft Innovative Educator Expert.

Na końcu tekstu, w plikach do pobrania znajdziecie trzy materiały – dla dyrektorów, nauczycieli i uczniów – które przedstawiają zestawienie dobrych praktyk w edukacji zdalnej.

Materiał powstał w ramach programu Edukacja Inspiracja, który jest organizowany i finansowany przez Edukacyjną Fundację im. prof. Romana Czerneckiego EFC, współorganizowany przez Fundację Szkoła z Klasą.