Dzisiaj przy okazji Światowego Dnia Zdrowia Psychicznego, zastanawiamy się, czy polska szkoła ma na uwadze dobrostan psychiczny uczniów i uczennic. O tym, z czym mierzy się społeczność szkolna i jakie działania prowadzimy, żeby wesprzeć szkołę w staniu się bezpieczną i przyjazną przestrzenią dla wszystkich, przeczytacie w artykule Karoliny Oponowicz.
Stwierdzenie, że dzieci w naszym kraju doświadczają kryzysu psychicznego na skalę, jakiej dotąd nie znaliśmy, nie będzie dla nikogo zaskoczeniem. Zewsząd płyną do nas alarmistyczne doniesienia o wielomiesięcznych kolejkach do psychiatry czy psychoterapeuty, przepełnionych oddziałach psychiatrycznych, zamykanych poradniach zdrowia psychicznego. Depresja, stany lękowe, uzależnienia – w tym e-uzależnienia, zaburzenia koncentracji, agresja, samookaleczenia… Z tym wszystkim mierzą się dzieci i młodzi ludzie, a wraz z nimi ich rodzice, opiekunowie i szkoła.
No właśnie, szkoła. Czy dobrostan psychiczny uczniów i uczennic to coś, co polska szkoła ma w ogóle na uwadze? Jak wiemy z relacji uczniów i uczennic, a co potwierdzają badania, młodzi ludzie są przemęczeni, przebodźcowani (w tym hałasem), zestresowani ciągłymi zmianami w systemie edukacji, a także presją egzaminacyjną. Co z tym zrobić?
Szkoła to w powszechnym odbiorze: wiedza, lekcje, opanowywanie podstawy programowej, przygotowanie do egzaminów, frekwencja, oceny, średnie… Już przed pandemią mało było tu relacji czy wspólnoty. Pandemia sprawiła, że w związku z brakiem fizycznego kontaktu między ludźmi niemalże rozpadły się i te więzi, które były. Tymczasem, co pokazał raport Fundacji Szkoła z Klasą Rozmawiaj z klasą. Zdrowie psychiczne uczniów i uczennic oczami nauczycieli i nauczycielek uczniowie potrzebują relacji z nauczycielami, potrzebują rozmowy, kontaktu człowiek – człowiek, a nie tylko ustaleń dotyczących materiału do opanowania przed sprawdzianem, daty egzaminu czy usprawiedliwienia nieobecności. Zbudowanie zwykłej ludzkiej więzi jest dla nich wartością samą w sobie.
Edukacja to relacja – powtarza prof. Jacek Pyżalski w komentarzu do wspomnianego raportu FSZK. I podkreśla, że na linii nauczyciel/ka-uczeń/nnica liczą się małe rzeczy: małe spotkania, małe rozmowy, małe sytuacje. Codzienna obecność i komunikacja wychowawcy ze swoimi podopiecznymi jest nie do przecenienia. Nie tylko dlatego, że bez tego nie ma mowy o skutecznej edukacji. Nie tylko dlatego, że życie we wspólnocie jest nam, ludziom potrzebne. Ale także dlatego, że jedynie będąc w stałym kontakcie z uczniami i uczennicami, nauczyciele są w stanie dostrzec ich problemy psychiczne.
Tymczasem tylko ¼ uczniów postrzega nauczycieli jako swoje autorytety czy mentorów (badania Fundacji Orange). I co czwarty nauczyciel nie czuje, że uczeń zwróciłby się do niego z problemem (raport Fundacji Szkoła z Klasą Rozmawiaj z klasą. Codzienność wychowawstwa – co jest ważne dla wychowawców i młodych ludzi?).
Nauczyciele przyznają, że z roku na rok kondycja psychiczna polskich uczniów i uczennic się pogarsza. Jak wynika z tego raportu, większość nauczycieli/lek (a także pracowników/czek szkół) chce pomagać uczniom/uczennicom, w tym wspierać ich w kryzysach psychicznych. Czy mają jednak przestrzeń, by to robić? Po pierwsze przestrzeń – w rozumieniu czasu. Po drugie przestrzeń – w rozumieniu kompetencji.
Fundacja Szkoła z Klasą od lat dostrzega potrzebę działania na rzecz dobrostanu osób związanych ze szkołą. – Komfort psychiczny, zbudowany na zaufaniu, powinien stanowić podstawę wszystkich działań realizowanych przez szkołę – mówi Marta Puciłowska, wiceprezeska FSZK. – Ostatnio odwiedziliśmy w ramach wizyty studyjnej Islandię, w której podstawą współpracy między różnymi podmiotami systemu edukacji, a także w samych szkołach, jest wzajemne zaufanie, również zaufanie do uczniów i uczennic. W części szkół to oni prowadzą trójstronne spotkania z rodzicami i nauczycielami. W islandzkich szkołach ogromny nacisk kładzie się na to, aby każdy uczeń i uczennica czuł się w szkole dobrze i wszystkim zależy na tym, by szkoła była bezpieczną, przyjazną i przyjemną przestrzenią dla wszystkich, którzy się w niej uczą i pracują – dodaje.
Oprócz wspomnianych badań FSZK w maju 2021 roku zorganizowała Okrągły Stół wokół zdrowia psychicznego w szkole. Wzięli w nim udział uczniowie, nauczyciele, dyrektorzy szkół, rodzice i specjaliści, którzy wspólnie debatowali nad tym, jak wybrnąć z tej kryzysowej sytuacji. Uczestnicy Okrągłego Stołu nie mieli wątpliwości, że dobrostan psychiczny uczniów jest warunkiem uczestniczenia w życiu szkolnym. I że dorośli muszą mieć to na uwadze – zarówno nauczyciele, jak i rodzice. Tak, rodzice też mają tu odegrania kluczową rolę. Bez współpracy, rozmowy, wymiany informacji pomiędzy wszystkimi zainteresowanymi i bez budowania wspólnoty nie ma mowy o dobrej, przyjaznej szkole.
Właśnie budowaniu wspólnoty i dobrych relacji mają służyć kolejne projekty, które Fundacja Szkoła z Klasą rozwija pod szyldem programu Rozmawiaj z Klasą. Jednym z nich są Krople Uważności, w ramach którego nauczyciele i nauczycielki przechodzą 8-tygodniowy kurs mindfulness, po to by zadbać najpierw o siebie. Praktyka uważności może być pierwszym krokiem, w którym dorośli zajmą się swoim dobrostanem, aby móc lepiej i mądrzej wspierać dzieci. To ich kondycja psychiczna i umiejętność samoregulacji wprost przekładają się na funkcjonowanie młodych osób, uczniów i uczennic.
– Nazwa projektu Krople Uważności jest nieprzypadkowa – mówi Anna Nowacka, jego koordynatorka. – Nasze badania pokazały, że nauczyciele i nauczycielki przeciążeni biurokracją i przeładowaniem podstawy programowej potrzebują oddechu, zadbania o siebie, sposobów na poradzenie sobie z silnym stresem, dużą odpowiedzialnością. Wierzymy, że małe rzeczy mogą wiele znaczyć, dlatego w projekcie skupiamy się właśnie na takich małych, codziennych praktykach – kroplach – które pozwalają się skoncentrować, ograniczyć stres i niepokój, zadbać o równowagę. Bo do tego, by tworzyć kulturę pracy, która uwzględnia dobrostan całej społeczności szkolnej, wystarczą nawet drobne, ale powtarzalne, aktywności. Przykładem na to może być np. wspólne z uczniami ćwiczenia oddechowe podczas lekcji.
W ramach projektu Krople Uważności, Fundacja Szkoła z Klasą, stworzy również tzw. (S)pokój nauczycielski, czyli pigułkę wiedzy o mindfulness. (S)pokój nauczycielski opowie, czym jest uważność, rozbroi mity jej dotyczące, pokaże, jak strategie uważności wdrażać w codziennej pracy oraz zaproponuje kilka małych praktyk do wykorzystania zarówno podczas samodzielnej praktyki uważności na co dzień jak i na lekcjach z dziećmi i młodzieżą.
Jak mówią specjaliści od kompetencji przyszłości, współpraca z innymi i budowanie relacji to kluczowe umiejętności – i w szkole, i w życiu. Jeśli współcześni młodzi ludzie ich nie posiądą, ciężko im będzie utrzymać dobrostan psychiczny. Dlatego warto budować szkołę, która to rozumie i na to stawia. Bardziej niż na średnie i wyniki egzaminów.
Autorka: Karolina Oponowicz – dziennikarka, redaktorka oraz autorka książek, autorka podcastu „Co z ciebie wyrośnie”, mama dwóch córek w wieku szkolnym, dla której dobrostan psychiczny jest ważny.
Krople Uważności to projekt realizowany przez Fundację Szkoła z Klasą we współpracy z Fundacją Edumind Uważność w Edukacji dzięki finansowaniu AstraZeneca Young Health Programme.